Η μάχη του Γράμμου αποτελεί την τελευταία και καταλυτική μεγάλη μάχη του Εμφυλίου. Αποτέλεσε δε την μεγαλύτερη ήττα του ήδη καταδικασμένου Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ). Μετά ειδικά την ήττα στην καλύτερα οχυρωμένη και οργανωμένη τοποθεσία του Βίτσι, οι μαχητές μικρές ελπίδες θα έπρεπε να τρέφουν για την δυνατότητα απόκρουσης της εναντίον τους επίθεσης, πόσο μάλλον της υπέρ τους ανατροπής της στρατηγικής κατάστασης.
Με την επιχείρηση κατά του Βίτσι ο νικητής Ελληνικός Στρατός (ΕΣ) επεδίωκε την η κατάληψη του ορεινού συγκροτήματος του Γράμμου, του τελευταίου καταφυγίου του ΔΣΕ και την καταστροφή των ανταρτικών δυνάμεων των αμυνομένων εκεί. Η επιχείρηση αποτελούσε την τελευταία φάση του σχεδίου Πυρσός και υπεύθυνο για τη διεξαγωγή της ήταν το Α’ ΣΣ.
Αντίπαλες δυνάμεις και σχέδια
Η μάχη του Γράμμου είχε για τους δύο αντιπάλους εντελώς διαφορετική οπτική. Για τον μεν ΕΣ θα αποτελούσε την τελική προσπάθεια, την τελική εξόρμηση που θα έφερνε κατόπιν την ειρήνη. Για τον ΔΣΕ αποτελούσε την τελευταία ευκαιρία να κρατηθεί ζωντανός, να γαντζωθεί στο ελληνικό έδαφος, περιμένοντας μια νέα ίσως ευκαιρία.
Το Α’ Σώμα Στρατού (ΣΣ) μετά την επιτυχημένη παραπλανητική ενέργεια στον Γράμμο μεταξύ 2 και 10 Αυγούστου 1949, είχε προετοιμαστεί κατάλληλα για την τελική μάχη. Ήταν λογικό δε ο Παπάγος να αναθέσει την κρίσιμη αυτή επιχείρηση στον πλέον έμπειρο και δημοφιλή στρατηγό του, τον Θρασύβουλο Τσακαλώτο. Μετά δε την σχετικά εύκολη συντριβή του «οχυρού του Βίτσι» το Α’ ΣΣ ήταν δυνατό να ενισχυθεί με δυνάμεις από την περιοχή Βίτσι.
Πράγματι έτσι έγινε και το ΣΣ ενισχύθηκε με την λιγότερο φθαρμένη από τις μάχες στο Βίτσι ΙΧ Μεραρχία, την 77η Ταξιαρχία και από την ακαταπόνητη ΙΙΙ Μεραρχία Καταδρομών. Το ΣΣ διέθετε επίσης την Ι Μεραρχία, την VIII Mεραρχία και την XV Μεραρχία, όπως και τα 8ο (μείον τάγμα) 15ο, 24ο και 40ο Ελαφρά Συντάγματα Πεζικού (ΕΣΠ) και το 31ο Ελαφρύ Τάγμα Πεζικού (ΕΤΠ).
Όσον αφορά το πυροβολικό το ΣΣ ενισχύθηκε με τα 101ο, 102ο, 104ο, 105 και 107ο Συντάγματα Πεδινού Πυροβολικού, τις 151η, 152η και 153η Μοίρες Μέσου Πυροβολικού, τις 141η, 142η, 143η, 144η και 145η Μοίρες Ορειβατικού Πυροβολικού και στοιχεία αντιαρματικού πυροβολικού. Διατέθηκαν επίσης το ΙΧ Σύνταγμα Αναγνώρισης, μια ίλη του ΙΙ Συντάγματος Αναγνώρισης και η ΙΙ Ίλη Αρμάτων.
Αντίθετα με τα όσα, ακόμα και σήμερα γράφουν προσκείμενοι στην αριστερά ιστορικοί και συγγραφείς, ο ΕΣ ούτε 200 άρματα μάχης και θωρακισμένα έριξε στις μάχες του Βίτσι και του Γράμμου, γιατί απλούστατα δεν διέθετε τόσα, ούτε η υπεροχή του σε πυροβόλα ήταν τόσο μεγάλη που να του εξασφαλίζει την υπεροχή πυρός έναντι ενός αντιπάλου που πολεμούσε από οργανωμένες θέσεις σε εξαιρετικά ευνοϊκό για την άμυνα έδαφος.
Φυσικά οι δυνάμεις του ΕΣ ήταν σαφώς υπερπολλπλάσιες των δυνάμεων του ΔΣΕ. Αυτό όμως ο ΔΣΕ θα όφειλε να το σκεφτεί όταν πρωτοσήκωσε τα όπλα, και όχι το 1949, όταν κτυπούσαν οι τελευταίες του ώρες στο ρολόι της ιστορίας του. Επίσης η κυριαρχία στον αέρα ήταν μεν δεδομένη, αλλά η Αεροπορία στον δύσκολο αυτό αγώνα διέθετε εντελώς ακατάλληλα αεροσκάφη για τον ρόλο της υποστήριξης των επίγειων δυνάμεων που της ζητούνταν να παίξει. Τα Spitfire δεν ήταν αεροσκάφη εγγύς υποστήριξης, αν και οι Έλληνες Ίκαροι έκαναν ότι μπορούσαν για να τα προσαρμόσουν και στον ρόλο αυτό. Μόνο η έλευση των Helldiver άλλαξε την κατάσταση, δραματικά μάλιστα.
Από την άλλη πλευρά ο ΔΣΕ ανέπτυξε στον Γράμμο όλες τις διαθέσιμες δυνάμεις. Αρχικά διατέθηκαν τρείς μεραρχίες, η 1η του καπετάν Γιώτη (Χ. Φλωράκη) με μόλις 540 μαχητές, η οποία όμως διολίσθησε στη νότια Ελλάδα, με αποστολή την διενέργεια αντιπερισπασμών και δεν έλαβε μέρος στη μάχη, την 8η μεραρχία του Φωκά με 1700 μαχητές και την 9η μεραρχία του Παλαιολόγου με 3.350 μαχητές, από τους οποίους αρκετοί, ειδικά στην 107η ταξιαρχία, ήταν μέλη του ΝΟΦ και διέθετε και αρκετές γυναίκες.
Μετά το Βίτσι περίπου 2.200 μαχητές διοχετεύτηκαν μέσω του αλβανικού εδάφους από το Βίτσι στον Γράμμο και συμμετείχαν στην τελική μάχη. Οι μαχητές αυτοί ήταν ενταγμένοι στην 103η, 14η, 102η και 105η ταξιαρχίες και στην ταξιαρχία της σχολής αξιωματικών που είχε πραγματική παρατακτέα δύναμη λόχου. Σημαντική υποστήριξη πάντως ο ΔΣΕ έλαβε πέραν των συνόρων, από τον Αλβανικό Στρατό ο οποίος ναι μεν δεν πέρασε τα σύνορα – παρά σε ελάχιστες περιπτώσεις – αλλά βοήθησε, εκ του ασφαλούς μάλιστα, με δραστικά πυρά πυροβολικού και βαρέων όπλων πεζικού τους αμυνόμενους του ΔΣΕ.
Το σχέδιο του ΔΣΕ ήταν απλό και προέβλεπε την επιτόπου άμυνα στις οργανωμένες του θέσεις επί του ορεινού συγκροτήματος του Γράμμου, άνευ ιδέας υποχώρησης, αφού αυτό ήταν το τελευταίο του έρεισμα. Για αυτό και η ηγεσία του ΔΣΕ, πολιτική (Ζαχαριάδης) και στρατιωτική (Γούσιας) εξέδιδαν συνεχώς διαταγές προτρέποντας τους μαχητές του σε φανατική αντίσταση.
«Ο εχθρός συγκεντρώνεται στον Γράμμο για μια αποφασιστική αναμέτρηση. Στον Γράμμο έχουμε όλες τις δυνατότητες να καταφέρουμε θανάσιμο πλήγμα στον εχθρό. Έχουμε πιο αρκετές δυνάμεις και μέσα. Πιο πλεονεχτικό έδαφος.
“Στο Γράμμο απέτυχε πέρυσι ο μοναρχοφασισμός. Στο Γράμμο φέτο του καταφέραμε σοβαρό χτύπημα με τον ελιγμό του Απρίλη. Στο Γράμμο από τις 2 ως τις 8 Αυγούστου έσπασε τα μούτρα του. έχουμε και την πείρα του Βίτσι και το σοβαρό μάτωμα που προκαλέσαμε στον εχθρό στο Βίτσι.
“Σοβαρές δυνάμεις μας στην Ήπειρο και στην κεντρική Ελλάδα πέρσαν σε σοβαρές επιθετικές ενέργειες. Παρά τις θριαμβολογίες ο μοναρχοφασισμός περνάει κρίση βαθεία οικονομική, πολιτική και στρατιωτική.
“Εδώ μπορούμε και πρέπει να θάψουμε τον μοναρχοφασισμό. Μαχητές, μαχήτριες και στελέχη μας, πρέπει να έχουν ατράνταχτη πίστη και αγωνιστικό ενθουσιασμό, πρέπει να αντιμετωπίσουμε και να τσακίσουμε τον εχθρό. Αμείλιχτο χτύπημα σε μερικούς πανικόβλητους, που επειδή χάσαμε το Βίτσι νομίζουνε πως χάσαμε τη νίκη.
“Δυσκολίες έχουμε, αλλά θα τις ξεπεράσουμε. Πρώτοι οι κομμουνιστές πρέπει να σηκώσουν ψηλά τη δημαία της πάλης ενάντια σε μερικούς πανικόβλητους, να γίνουν παράγοντες αγωνσιτικού ενθουσιασμού, ακατάβλητης θέλησης, ακλόνητης πίστης στη νίκη.
“Όταν οι κομμουνιστές κάνουν το καθήκον τους, γύρω τους θα ενώσουν σαν έναν άνθρωπο με μια σκέψη, με μια απόφαση, όλους τους μαχητές και μαχήτριες του στρατού μας. σύνθημά μας παραμένει: Ο Γράμμος θα γίνει ο τάφος του μοναρχοφασισμού. Όλοι στ’ άρματα. Όλα για τη νίκη», 20/8/1949, το Πολιτικό Γραφείο.
Με τον τρόπο αυτό, λέγοντας ψέμματα για επιθέσεις στην υπόλοιπη Ελλάδα και πατάσσοντας τους «λίγους πανικόβλητους» πίστευε ο Ζαχαριάδης ότι θα μπορούσε να αναστηλώσει το καταρρακωμένο ηθικό του στρατού του. Ειδικά το ηθικό των μαχητών που επέστρεψαν από το Βίτσι ήταν πολύ χαμηλό. Αλλά και οι υπόλοιποι, με εξαίρεση τους πολύ φανατικούς δεν μπορούσαν να αντιληφθούν πως θα αντιμετώπιζαν έναν αντίπαλο πολύ ανώτερο σε μέσα, αριθμό, ποιότητα και τώρα πια ηθικό.
Ο επικεφαλής του Α’ ΣΣ αντιστράτηγος Θρασύβουλος Τσακαλώτος από την πλευρά του είχε με προσοχή καταστρώσει το σχέδιό του, γνωρίζοντας ότι ήταν πλέον αδύνατη η επίτευξη στρατηγικού αιφνιδιασμού, αφού μόνο στον Γράμμο υπήρχε ο ΔΣΕ και μόνο εκεί μπορούσε να πληγεί.
Παρόλα αυτά, διατάσσοντας το Πυροβολικό, από τις 20 Αυγούστου, να εκτελεί προπαρασκευή στο νότιο τμήμα του μετώπου, κατάφερε να επιτύχει τακτικό αιφνιδιασμό, κάνοντας τον αντίπαλο να πιστέψει ότι η κύρια επίθεση θα εκδηλόνονταν στον τομέα αυτό. Αποφάσισε λοιπόν να επιτεθεί σε τρεις φάσεις.
Στην πρώτη θα επεδίωκε την απελευθέρωση του βορείου Γράμμου μέχρι την κορυφή 2520 και τα ύψωμα Σκίρτση, Κιάφα, Άνω και Κάτω Αρένα, με ταυτόχρονη παρενόχληση του ΔΣΕ στον νότιο Γράμμο και απαγόρευση της διαφυγής των δυνάμεων του ΔΣΕ από την κοιλάδα του Σαραντάπορου και του Ζουζουλιώτικου ποταμού και το Επταχώρι.
Σε δεύτερη φάση, με εξασφαλισμένο τον βόρειο Γράμμο θα επιδιώκονταν η εκκαθάριση του νότιου τμήματος του ορεινού συγκροτήματος και σε τελική φάση η εξασφάλιση του συνόλου του εθνικού εδάφους και το «σφράγισμα» των συνόρων με την Αλβανία.
Ο Τσακαλώτος, θιασώτης του ελιγμού και της ταχύτητας προσάρμοσε στα δεδομένα αυτά και τα σχέδιά του. Έτσι σχεδίασε την πραγματοποίηση βαθιάς διείσδυσης στη διάταξη του εχθρού, τη νύκτα της 25ης Αυγούστου, ημερομηνίας έναρξης της επίθεσης.
Τα τμήματα της ΙΧ και της XV Μεραρχίας θα πραγματοποιούσαν τη νυκτερινή διείσδυση στον τομέα Πύργος – Τρία Σύνορα, Τσούμια – Κιάφα – ύψωμα 1425 – Κόντρα Πολίνγκα – Καλύβια Κατσάρα – Γιαννοχώρι – Ψωριάρικα. Σκοπός της νυκτερινής επίθεσης ήταν η μέχρι την αυγή της 25ης Αυγούστου κατάληψη των σημείων κλεδιών Άνω Αρένα, Τσούμια, Κόντρα Πολίνγκα, Μονόπυλο, ύψωμα 1463, Σλήμνιτσα Ψωριάρικα.
Κατόπιν συνέχιση της προσπάθειας, την 25η Αυγούστου προς Μαύρη Πέτρα – Κιάφα – Καλύβια Κατσάρα. Παράλληλα στον τομέα του Τσάρνο – Παπούλη – Οτόριτσε επίθεση με το πρώτο φως της 25ης Αυγούστου, με σκοπό την κατάληψη των υψωμάτων αυτών και τελικό αντικειμενικό σκοπό την κατάληψη της υψηλότερης κορυφής του Γράμμου (υψ. 2520).
Βάσει του σχεδίου αυτού η XV Μεραρχία, με τομέα ευθύνης την περιοχή της άνω κοιλάδας του ποταμού Σαραντάπορου (κεντρικός τομέας), θα εξορμούσε, στις 21.00 της 25ης Αυγούστου, προς Τρία Σύνορα – Άνω Αρένα, καλύπτοντας το αριστερό των δυνάμεων που θα δρούσαν προς Κιάφα.
Κατόπιν θα συνέχιζε την κίνησή της προς Σουφλίκα με σκοπό την κατάληψή του και θα συνέχιζε προς Προφήτη Ηλία, Πριόνι, αυχένα Σγουρού με τελικό σκοπό την απασχόληση και ει δυνατόν περικύκλωση των εχθρικών αντιστάσεων στο ύψωμα Ανθρωπάκος. Η Μεραρχία αυτή είχε τον πλέον άχαρο ρόλο, αφού θα επιτίθονταν στον πλέον δύσβατο και καλύτερα οργανωμένο τομέα της εχθρικής άμυνας, χωρίς υποστήριξη Πυροβολικού ή Αεροπορίας, πριν την 26η Αυγούστου.
Η ΙΧ Μεραρχία την ίδια ακριβώς ώρα θα εξορμούσε προς Κόντρα Πολίνγκα, Καλύβια Κατσάρα, Ψωριάρικα (βόρειος τομέας). Στόχος της ήταν η κατάληψη ειδικά της Κόντρα Παλάνγκα, επί της ελληνο-αλβανικής μεθορίου, με στόχο την αποκοπή της οδού διαφυγής των δυνάμεων του ΔΣΕ.
Νοτιότερα, μεταξύ της XV και της ΙΧ Μεραρχίας θα επιχειρούσε η Ι Μεραρχία, με σκοπό την άλωση του τρομερού Τσάρνο. Επί του ιδίου άξονα θα ενεργούσε, σε δεύτερο χρόνο και η ΙΙΙ Μεραρχία Καταδρομών, με στόχο να υπερβεί, συν τω χρόνω, την Ι Μεραρχία και να συνεχίσει την επίθεση προς Παπούλη με στόχο την διάβαση του Άνω Αλιάκμονα και την κατάληψη του υψ. Φλάμπουρο και τελικά του υψ. Σκίρτση, βαθιά στην εχθρική τοποθεσία.
Η VIII Μεραρχία θα τηρούσε αρχικά αμυντική στάση από το Κάμενικ στα ελληνο-αλβανικά σύνορα, μέχρι τη μέση κοιλάδα του Σαραντάπορου. Επίσης αμυντική στάση θα τηρούσε και η 77η Ταξιαρχία, απαγορεύοντας την κατεύθυνση Ζουζουλιώτικος ποταμός – Επταχώρι. Ως εφεδρεία του ΣΣ θα τηρούνταν μια ταξιαρχία της Ι Μεραρχίας στην περιοχή Αμμούδας – Αλεβίτσας.
Νυκτερινή έφοδος
Το βράδυ της 25ης Αυγούστου, βάσει του σχεδίου, άρχισε η επίθεση. Στον τομέα της ΙΧ Μεραρχίας (βόρειος τομέας) εξόρμησαν η 42η και 43η Ταξιαρχίες. Η επίθεση αιφνιδίασε τους αμυνόμενους, οι οποίοι συνήλθαν όμως σταδιακά και προέβαλαν ισχυρή αντίσταση, όχι τόσο ισχυρή όμως για να αποτρέψουν τη λήψη επαφής με την αμυντική τοποθεσία Κόντρα Πολιάγκα – Ψωριάρικα.
Με το πρώτο φως τα τμήματα υποστηρίχτηκαν από το Πυροβολικό και την Αεροπορία και έτσι στις 05.40 έπεσε η Κόντρα Πολιάγκα (42η Ταξιαρχία) και στις 09.50 τα Ψωριάρικα (43η Ταξιαρχία). Η 42η Ταξιαρχία συνέχισε την ταχεία προέλασή της, κατά μήκος των συνόρων, καταλαμβάνοντας τα Καλύβια Κατσάρα, παρά τα δραστικά πυρά των Αλβανών εναντίον των Ελλήνων στρατιωτών.
Στον τομέα της Ι Μεραρχίας η επίθεση επίσης εξελίχθηκε βάσει του σχεδίου. Κατά τη διάρκεια της νύκτας η 52η Ταξιαρχία προωθήθηκε σε βάθος, ανοίγοντας δρόμο στα ναρκοπέδια και τα συρματοπλέγματα του εχθρού με τορπίλες Μπάγκαλορ. Με το πρώτο φως η επίθεση συνεχίστηκε και μέχρι τις 12.15 το τρομερό Τσάρνο είχε πέσει, κατόπιν σφοδρού αγώνα της 52ης Ταξιαρχίας. Το 595 Τάγμα Πεζικού (ΤΠ) είχε την τιμή να ολοκληρώσει την κατάληψη του Τσάρνο και να εδραιωθεί σε αυτό.
Η επιτυχία αυτή αποτέλεσε και τον προάγγελο της οριστικής νίκης, αφού το Τσάρνο ήταν πραγματικά το κλειδί του βορείου Γράμμου. Σημαντική ήταν η υποστήριξη της Αεροπορίας στην επιτυχία αυτή, αφού τα για πρώτη φορά χρησιμοποιούμενα βομβαρδιστικά κάθετης εφόρμησης Helldiver, άλλαξαν κυριολεκτικά το τοπίο στο Τσάρνο. Στον ίδιο τομέα οι Καταδρομείς προωθήθηκαν στο Τσάρνο, έτοιμοι να ξεκινήσουν την καταδίωξη των ηττημένων.
Στον τομέα της ΧV Μεραρχίας τα τμήματα επίσης εξόρμησαν βάσει του σχεδίου και αφού ανέτρεψαν μικροαντιστάσεις, παρακάμπτοντας άλλες, έλαβαν μέχρις τις 03.00 τα ξημερώματα στενή επαφή με την κύρια εχθρική αμυντική τοποθεσία. Η 45η Ταξιαρχία υποχρεώθηκε να σταματήσει ενώπιον της ισχυρής αντίδρασης των αντιπάλων. Η 61η Ταξιαρχία όμως διείσδυσε στην εχθρική τοποθεσία, αλλά υποχρεώθηκε να σταματήσει, δεχόμενη το βάρος συγκεντρωτικών εχθρικών αντεπιθέσεων.
Παρόμοια εξελίχθηκε και η επίθεση της 73ης Ταξιαρχίας, η οποία κατέλαβε την Καρυά, αλλά σταμάτησε προ της Γκορίτσας. Ο Τσακαλώτος, βλέποντας την επίθεση να αποτυγχάνει στον τομέα αυτό, αποφάσισε να την σταματήσει και μάλιστα διέταξε την 61η Ταξιαρχία της ΧV Μεραρχίας να ενισχύσει την ΙΧ της οποία η επιθετική ενέργεια εξελισσόταν με λαμπρά αποτελέσματα.
Η 77η Ταξιαρχία επιτέθηκε επί περιορισμένου μετώπου και κατάφερε, μετά από σκληρό αγώνα να καταλάβει το Χωριό Χρυσή, αγκιστρώνοντας δυνάμεις του ΔΣΕ. Η VIII Μεραρχία επίσης επιτέθηκε με την 75η Ταξιαρχία προς Κάμενικ, φτάνοντας σε απόσταση 50 μ. από την κορυφή. Η 74η και η 75η Ταξιαρχίες επιτέθηκαν επίσης και ανέτρεψαν την πρώτη γραμμή ανάσχαισης του εχθρού.
Την επομένη η επίθεση συνεχίστηκε. Η ΙΧ Μεραρχία ρίχνοντας στη μάχη και την εφεδρική της 41η Ταξιαρχία συνέχισε την επίθεση και κατέλαβε τα Καλύβια Κατσάρα. Η Ι Μεραρχία, σε συνεργασία με τους Καταδρομείς, κατέλαβε και το ύψωμα Παπούλη. Η ΧV Mεραρχία απλώς απασχόλησε τον αντίπαλο, όπως και η VIII Mεραρχία, καθηλώνοντας σημαντικές δυνάμεις του ΔΣΕ. Άλλωστε ο Τσακαλώτος είχε ήδη αποφασίσει να ρίξει το βάρος του στον βόρειο τομέα, εκμεταλλευόμενος την αρχική επιτυχία της ΙΧ Μεραρχίας.
Έτσι την επομένη η ΙΧ Μεραρχία συνέχισε την κίνησή της προς Πόρτα Οσμάν, κινούμενη ουσιαστικά στα νώτα της εχθρικής τοποθεσίας, μεταξύ Αλβανών και τμημάτων του ΔΣΕ. Ο ελιγμός αυτός απέδωσε και ο ΔΣΕ χαλάρωσε την αμυντική του προσπάθεια στο κεντρικό και νότιο μέτωπο, προσπαθώντας κρατήσει την υπό κατάρρευση βόρεια πτέρυγά του.
Ελάχιστα όμως κατόρθωσε αφού στις 28 Αυγούστου, η μεν ΙΧ Μεραρχία κατέλαβε την κορυφή του Γράμμου και συνέχισε να κινείται στα νώτα των δυνάμεων του ΔΣΕ, απειλώντας το σύνολό τους με περικύκλωση, η δε Ι Μεραρχία και η ΙΙΙ Καταδρομών διέσπασαν την εχθρική άμυνα στον κεντρικό τομέα.
Οι Καταδρομείς στις 12.20 της 28ης Αυγούστου είχαν κυριεύσει και τη Σκίρτση, κόβοντας στα δυό την κομμουνιστική διάταξη. Ύστερα από την εξέλιξη αυτή τα θλιβερά υπολείμματα του ΔΣΕ άρχισαν να αποσύρονται στην Αλβανία, για να μην κυκλώθούν. Στις 30 Αυγούστου το Κάμενικ έπεσε αμαχητί. Ήταν η τελευταία επιτυχία. Ο πόλεμος είχε τελειώσει.
Οι απώλειες του Ελληνικού Στρατού (ΕΣ) ήταν ελαφρές και έφτασαν στους 243 νεκρούς (15 αξιωματικοί) και 1452 τραυματίες και τους 11 αγνοούμενους. Δεν υπέστη λοιπόν ο ΕΣ τις συντριπτικές απώλειες που αναφέρουν σύγχρονοι ιστορικοί, με συγκεκριμένη οπτική. Από την άλλη πλευρά οι νεκροί έφτασαν τους 922 και οι αιχμάλωτοι τους 950 περίπου.
Οι υπόλοιποι, περί τους 5.000 διέφυγαν στην Αλβανία. Πλούσια ήταν και τα λάφυρα του ΕΣ. Συνολικά κυριεύτηκαν 17 ορειβατικά, 15 αντιαεροπορικά και 8 αντιαρματικά πυροβόλα, στο σύνολο ουσιαστικά του εναπομείναντος πυροβολικού του ΔΣΕ, 670 πολυβόλα και οπλοπολυβόλα, 57 αυτόματα, 2.598 τυφέκια, 221 όλμοι – 10 των 120 χιλ. και οι υπόλοιποι των 81, 60 και 50 χιλ. – 4 φορητοί αντιαρματικοί εκτοξευτές PIAT και τόνοι πυρομαχικών.
Αποτελέσματα
Η μάχη στον Γράμμο έληξε με μια ακόμα νίκη του ΕΣ, αν και αυτή τη φορά ο ΔΣΕ περίμενε την επίθεση. Οι αντάρτες μετά το Βίτσι ανέμεναν την συνέχιση των επιχειρήσεων κατά του Γράμμου και άρα ήταν αδύνατη η επίτευξη στρατηγικού αιφνιδιασμού.
Επετεύχθη όμως ο τακτικός αιφνιδιασμός, ο οποίος συνίστατο στην απόκρυψη τής κατευθύνσεως τής κύριας προσπαθείας και του χρόνου επιθέσεως (ημέρα και ώρα επίθεσης). Πράγματι δια των παραπλανητικών ενεργειών του Πυροβολικού από 20—24 Αυγούστου, δια των οποίων προσεβάλλοντο τοποθεσίαι του εχθρού εις νότιον Γράμμο (Μπουχέτς, Ζέρμα κ.λ.π.) επετεύχθη ο τακτικός αιφνιδιασμός του ιδίως όσον αφορούσε την εκδήλωση του υπερκερωτικού ελιγμού κατά μήκος των συνόρων από την ΙΧ Μεραρχία.
Ο υπερκερωτικός ελιγμός κατά μήκος των συνόρων προκρίθηκε λόγω της μικρής ισχύος των εχθρικών οργανώσεων στον τομέα αυτό, της ύπαρξης κατάλληλων δρομολογίων κίνησης επί της μεθορίου, λόγω της αδυναμίας του εχθρικού πυροβολικού και όλμων να εκτοξεύσουν φραγμούς πυρός, λόγω της θέσης τάξης τους με βασικό προσανατολισμό την κάλυψη του Τσάρνο – Παπούλη – Αρένες, την σημασία που θα είχε για τον αντίπαλο, αφού τον απέκοπτε από την μόνη οδό διαφυγής του προς την Αλβανία. Μοναδικό μειονέκτημα της κίνησης κατά μήκος των συνόρων ήταν ακριβώς η εγγύτητα με τα σύνορα που επέτρεπε στους Αλβανούς να πλήττουν τα ελληνικά τμήματα.
Επίσης πρέπει να δοθούν τα εύσημα στην ΙΧ Μεραρχία η οποία με την παράτολμη, σε βάθος διείσδυσή της, στο βάθος της εχθρικής τοποθεσίας, αδιαφορώντας για την ασφάλεια των πλευρών της, ουσιαστικά κέρδισε τη νίκη.
https://www.history-point.gr
.jpg)
